1.Katsuhiro Otomo – źródło baza IMDb
Z Katsuhiro Otomo i jego opus magnum „Akirą” zetknęłam się pierwszy raz dwadzieścia kilka lat temu. Wtedy to pierwsza płatna telewizja w Polsce, z okazji Dnia Dziecka (!) wyemitowała ten tytuł. Specjalnie by go obejrzeć pojechałam na drugi koniec Polski, bo bliżej nie znalazłam nikogo z dekoderem. Pamiętam dwa wrażenia, jakie miałam po seansie. Pierwsze: to na pewno nie jest animacja dla dzieci. I drugie: nigdy nie widziałam lepszego filmu.
Dla mnie „Akira” była jak objawienie – wcześniej nie wiedziałam, że animacja może być 15+; że może poruszać tematy egzystencjonalne, że może być tak dynamiczna i dokładna. Wreszcie, wtedy dowiedziałam się o istnieniu gatunku znanego jako Cyberpunk, co ustaliło moje gusty literackie na następnych parę lat. I nie tylko moje. Wtedy jeszcze nie wiedziałam, że obejrzałam jedno z najważniejszych anime w dziejach: film porównywany w swym oddziaływaniu do „Łowcy Androidów” Ridleya Scotta, produkcję opisywaną i analizowaną przez wielu autorów, od Jeremiego Marka Robinsona (The Akira Book: Katsuhiro Otomo The Movie and the Manga) przez pracę Pani Agnieszki Kiejziewicz (Japoński cyberpunk – od Awangardowych transgresji do kina popularnego), po zupełnie popularną literaturę (i obecną w naszych bibliotekach) jak „Cyberpunk 1982 – 2020” Pana Michała Wojtasa.
„Akirze” zostały poświęcone prace naukowe i artykuły w prasie nie tylko branżowej. A komiks, na podstawie którego powstała animacja, był nie tylko jednym z pierwszych tytułów, jakie ukazały się
2.Akira – okładka tom 1 starego wydania – zdjęcie autorki tekstu
w Polsce, jest też jednym z tych, które doczekały się reedycji w wersji kolekcjonerskiej. I przynajmniej w naszej bibliotece jest jednym z najchętniej wypożyczanych tytułów komiksowych w ogóle.
Ale o czym jest „Akira” i kim jest jej twórca? Cofnijmy się więc do samych początków.
Katsuhiro Otomo urodził się 14 kwietnia 1954 roku w Tomie – małym (jak na Japonię) mieście w prefekturze Miyagi na wyspie Honshu. Jest to miejsce, o którym zwykło się mówić, że tu nigdy nic się nie dzieje. Znane jest za to z pięknej przyrody oraz zabytków, choć zaznajomionej z mangą młodzieży kojarzyć się będzie z popularną, choć nie wydaną w Polsce, serią „Haikyuu!” opowiadającą o młodych siatkarzach. To właśnie na terenie tej prefektury dzieje się jej akcja.
Otomo dorastał w niespokojnych czasach: protesty studentów, silne ruchy lewicowe, coraz większe zaniepokojenie społeczeństwa wtrącaniem się Ameryki w sprawy wewnętrzne Japonii, dyskusje o roli i odrodzeniu armii… To wszystko kształtowało młodego Katsuhiro. Podobnie jak komiksy S-F, jak „Astroboy” Osamu Tezuki, i filmy. Głównie interesowały go amerykańskie produkcje o buntownikach, gangach motocyklowych i niespokojnych duchach, jak „Bonie and Clyde” (1967 rok), „Five Easy Pieces”, „Rebel without a couse” z Deanem (1955 rok). A w późniejszym okresie wielkie wrażenie zrobiła na nim „Odyseja Kosmiczna 2001” (1968 rok). Echa tych wszystkich produkcji będą doskonale widoczne w jego późniejszej twórczości: choćby finałowe sekwencje „Akiry” jako żywo przypominają końcówkę filmu Stanleya Kubica.
W 1973 roku, po zakończeniu szkoły średniej wyjechał do Tokio, gdzie zaczął od zera karierę mangaki – czyli pracował dorywczo w różnych studiach, wykonując najprostsze prace. Jak sam mówił – nigdy nie był asystentem w ścisłym tego słowa znaczeniu. W tym samym roku zadebiutował krótką, komiksową adaptacją europejskiego opowiadania „A Gun Report”. W ciągu kilku następnych lat publikował serię miniaturek mangowych, w których zajmował się tematyką pokrewną psychologii i socjologii.
Lata 70-te to okres świetności gatunku mangowego znanego jako Gekiga – opowieści społecznych, najczęściej o „brudach” ówczesnej Japonii, przeznaczonych dla dorosłych czytelników. Mangi te próbowały stawiać pytania o kondycję Japończyków i Japonii w latach powojennych, i późniejszch, pokazywać narosłe od lat patologie, ale i zwykłe życie zwykłych ludzi. W Polsce przykładem tego nurtu może być wydana przez Kulturę Gniewu manga „Kobiety”, „Ayako” Osamu Tezuki czy „Tu detektyw Jeż” (oba tytuły wydawnictwo Waneko). Komiksy te charakteryzują się stosunkowo naturalistyczną kreską i poważnym, by nie powiedzieć ponurym klimatem.
3.Memories – okładka wydania angielskiego
Początkowo Otomo wpisał się w ten nurt, ale dość szybko się z niego wypisał. Głównymi przyczynami była chęć przeciwstawienia się zasadzie: S-F jest dla dzieci i młodzieży, dorośli zajmują się historiami obyczajowymi. Oraz podróż poślubna, jaką wraz z żoną odbyli do Nowego Jorku. Zafascynowany tym miastem zaczął rysować mangę „Fireball”. Pomimo iż nigdy jej nie skończył, zawierała ona wszystko to, z czego później zasłyną: totalitarny kraj, ludzi obdarzonych nadnaturalnymi zdolnościami, walkę z systemem. Manga ta ukazała się w Europie w zbiorze „Memories – The Collection” (wydanie angielskie 1994 rok).
Powodem zarzucenia projektu „Fireball” było „Domu” – jednotomowa (choć to zależy od wydania) manga o gigantycznym blokowisku, w którym dochodzi do serii dziwnych samobójstw. Szybko okazuje się, że w całą sprawę zamieszane są osoby ze zdolnościami psychokinetycznymi. I tu widać elementy, które później złożą się na „Akirę”, a także pojawiać się będą w całej twórczości Otomo, jak skupienie się na postaciach wyobcowanych niejako ze społeczeństwa (jak dzieci i starcy), nadprzyrodzone zdolności, wreszcie zagłada całych bloków, osiedli, miast. Są także postacie dorosłych, którzy nie wiedzą co się dzieje, albo próbują zapanować nad „mocami” innych, co prowadzi tylko do tragedii. Również sama sceneria – odhumanizowane osiedle-moloch, w którym jednostka nie jest nawet trybikiem, tylko raczej mrówką, będzie pojawiała się w innych jego pracach (jak na przykład w scenariuszu do „Metropolis”).
„Domu” czy też „Domu – A child’s Dream”, pod którym to tytułem wydano mangę w Anglii i USA, zdobyło pierwsze dla dwudziestoośmioletniego Katsuhiro Otomo nagrody: Japan Cartoonist Association Award w 1981 roku, a dwa lata później japoński odpowiednik nagrody Nebula, czyli Nihon SF Taisho Award. Warto zauważyć, że była to pierwsza manga, która to wyróżnienie otrzymała.
4.Domu – okładka drugiego wydania angielskiego
Pozwoliło mu to na pracę nad swoim, jak się okaże, największym dziełem – „Akirą”. Komiks ten powstawał z przerwami przez 8 lat i zakończył się na dwóch tysiącach stron, co jak na mangę… nie jest specjalnie oszałamiającym wynikiem. Jednak trzeba zauważyć, że większość z nich Otomo wykonał samodzielnie, z niewielką tylko pomocą dwóch asystentów (i jednego dorywczo).
Tu mała dygresja – jednym z jego pomocników, pracujących przy mniejszych projektach, był młody Satoshi Kon, znany później z rewelacyjnych animacji „Perfect Blue”, „Milenium Actress” czy „Paprika” (wszystkie te tytuły ukazały się w Polsce na DVD, można też czasem obejrzeć je w publicznej telewizji na kanałach poświęconych kulturze). W naszym kraju wydano też dwie jego mangi: „Opus” (wydawnictwo Studio JG) oraz „Skamieniałe Sny” (Waneko).
Jak napisałam na początku, o mandze i powstałym na jej bazie filmie animowanym (w reżyserii i według scenariusza samego Otomo) napisano tomy, więc tylko dla porządku wspomnę o fabule. Akcja „Akiry” dzieje się w 2019 roku, podczas przygotowań do Olimpiady w Neo-Tokio, 31 lat po zniszczeniu Tokio podczas III Wojny Światowej. Główny bohater, Kaneda, jest szesnastoletnim buntownikiem, szefem gangu motocyklowego. Podczas jednej z przejażdżek (manga)/ potyczek z innym gangiem (anime) jest świadkiem jak członek jego grupy, Tetsuo, zderza się z dziwnym ni to dzieckiem, ni staruszkiem. W efekcie tego wypadku, a także w wyniku zastosowanej przez wojskowych lekarzy terapii, w Tetsuo budzą się zdolności psychokinetyczne, mogące doprowadzić do zniszczenia całego miasta.
Mimo podobnego początku animacja znacząco różni się od komiksu. Wynika to z faktu, że film powstawał równolegle z mangą i podczas jego reżyserowania Otomo nie miał jeszcze pomysłu, jak zakończyć wszystkie, bardzo liczne wątki.
5.Akira tom 1 wydanie specjalne – J.P.Fantastica
Należy zaznaczyć, że „Akira” nie tylko jest klasyką cyberpunku i swego czasu najdroższym filmem animowanym w dziejach. Było to też jedno z pierwszych anime, jakie wyświetlano w USA, które otworzyło niejako ten rynek, a w efekcie cały świat zachódni na japońską popkulturę.
Trzeba też powiedzieć, że nie był to debiut reżyserski Otomo. Autor już wcześniej reżyserował miniatury i etiudy filmowe (np. w ramach projektu „Robot Carnival”), a także brał udział w produkcji filmu s-f „Harmagedon”, więc nie usiadł do „Akiry” zupełnie zielony. Również później pracował częściej jako reżyser lub scenarzysta, niż rysownik. Dlatego ja też skupię się bardziej na animacji, wspominając tylko o trzech tytułach komiksowych, w których maczał palce.
Pierwszy z nich, to „Legend of Mother Sarah”, do której nasz bohater napisał scenariusz. To siedmiotomowa historia kobiety, która w postapokaliptycznym świecie szuka swych dzieci. Rysownikiem tego tytuły był Takumi Naygayasu. A sam tytuł przez niektórych jest uważany za lepszy nawet od Akiry, bo bardziej dojrzały.
Drugi komiks, o którym koniecznie chciałabym wspomnieć, to „Trzecia Maska” – dosłownie kilku stronicowa miniatura o… Batmanie. Została ona wydana w języku polskim na pod koniec lat 90-tych w antologii „Batman Black&White” i jest doskonałym przykładem wszechstronności autora, który narysował historię niczym nie różniącą się pod względem graficznym od prac klasyków amerykańskiego komiksu.
Ostatni tytuł to wspomniana już antologia krótkich form Otomo, zatytułowana „Memories”. W skład jej wchodzi kilka miniatur i nowel, w tym część w kolorze. W zbiorze tym znajduje się wspomniany już „Fireball”, czy „Sound of Sand”, choć ja najbardziej lubię prześmiewcze historie o Rycerzach Okrągłego Stołu oraz o Arce
6.Akira okładka DVD – zdjęcie autorki tekstu
Noego (obie powstały w ramach mini serii „That’s Amazing World”)
Poza wymienionymi, powstały jeszcze inne komiksy, jak mangowa wersja Steamboya (o którym będzie jeszcze mowa) czy liczne miniaturki, ja jednak chciałam się już skupić na filmach przez niego wyreżyserowanych, lub na podstawie jego scenariusza. Nie było ich jakoś bardzo dużo, ale wszystkie na swój sposób zostały zapamiętane w szerszych kręgach nie tylko fanów anime, ale też filmów w ogóle.
Pierwszą pozycją po „Akirze” był „Rounin Z” – animacja z 1991 roku, będąca połączeniem komedii i thrillera S-F o zrobotyzowanym łóżku medycznym (z napędem atomowym – warto zauważyć), które wymyka się spod kontroli. Otomo był tutaj scenarzystą, choć można zauważyć też jego wpływy w warstwie graficznej filmu – zwłaszcza, w niesamowicie skomplikowanych projektach sprzętów, w tym tytułowego Z-001 (czyli łóżka szpitalnego przeznaczonego do opieki nad osobami starszymi lub umierającymi). Film ten, mimo trzydziestki na karku, nadal stawia aktualne pytania o systemy opieki nad seniorami, kłopoty starzejącego się społeczeństwa, czy ogólnie rolę osób w podeszłym wieku we współczesności. .
Kolejną produkcją jest „Memories” – zbiór trzech nowel filmowych inspirowanych wspomnianym już zbiorem krótkich form Otomo. Wchodzące w skład tego filmu etiudy są ze sobą zupełnie nie powiązane. Pierwsza, „Magnetic Rose”, opowiada o zbieraczach kosmicznego złomu, którzy odbierają sygnał SOS z tajemniczej stacji kosmicznej. Etiuda ta jest powszechnie uważana za najlepszą z całego filmu, głównie dzięki scenariuszowi młodego wówczas Satoshiego Kona, któremu zawdzięczamy oniryczny, pełen tajemnicy i niezwykłości klimat. Druga część, „Stink Bomb”, powstała na bazie scenariusza Otomo i jest historią zwykłego Japończyka, który przez lekarstwo na
7.Memories – plakat filmowy z Japonii
katar zostaje bronią biologiczną o niespotykanej sile rażenia. W odróżnieniu od wcześniejszej etiudy, która była rasowym horrorem S-F, ta jest czarną komedią. Ostatni film wchodzący w skład „Memories” jest produkcją eksperymentalną, o niesamowitej, groteskowej kresce, której podporządkowana została fabuła. Akcja jej dzieje się w fikcyjnym mieście, którego mieszkańcy walczą przy pomocy wielkich armat z nieznanym wrogiem. Całość utrzymana w stylistyce steampunka, jest zarówno jeśli idzie o grafikę, jak i scenariusz i reżyserię dziełem Katsuhiro Otomo
Kolejnym dużym projektem, w którym nasz bohater maczał palce, jest scenariusz do „Spriggana” – filmu akcji, utrzymanym w klimatach bliskich przygodom Indiany Jonesa. Film ten był dostępny w Polsce na DVD. Co ciekawe, serialową wersję mangi „Spriggan” niedługo będzie można oglądać na jednym z dużych serwisów filmowych.
W 2001 roku Otomo napisał scenariusz do kolejnej superprodukcji anime – „Metropolis”. Film ten, oparty o mangę pod tym samym tytułem autorstwa Osamu Tezuki, oraz pośrednio o arcydzieło Fritza Langa, jest zaliczany do gatunku retro S-F. Opowiada o mieście-molochu, w którym obok ludzi żyją androidy. Główny bohater, Kenichi i jego wuj detektyw prowadzą śledztwo w sprawie genialnego, ale i szalonego naukowca tworzącego roboty niczym nie różniące się od ludzi. Film ten urzeka rozmachem, niesamowitą animacją, ale mam wrażenie, że czegoś w nim zabrakło do zostania prawdziwym arcydziełem. Na pewno warto go obejrzeć, co jest możliwe dzięki temu, że został wydany w Polsce na DVD, bywa też puszczany w publicznej telewizji.
8.Spriggan i Metropolis – okładki polskiego wydania DVD – Zdjęcie autorki tekstu
Na fotel reżysera, ale i scenarzysty, i pomysłodawcy nasz bohater wrócił w 2004 roku, a właściwie w 1995, kiedy zaczęły się prace nad animacją „Steampunk”. Film ten, przez długi czas uważany za najdroższą produkcję animowaną rodem z Japonii, miał przyćmić rozmachem „Akirę”. Nie udało się. Może zawiodło tempo obrazu, może spójność fabuły, ale obraz ten nie zyskał na popularności , ani nie zwrócił się finansowo. Na pewno za to zachwyca stroną wizualną. Również ten tytuł jest, czy raczej był dostępny w Polsce.
Niestety, następne produkcje z którymi jest powiązany nasz bohater nie ukazały się w języku polskim, więc tylko z grubsza o nich wspomnę. Są to: „Freedom” – serial animowany S-F będący bardzo rozbudowaną reklamą „zupek chińskich”, oraz dwie animacje przeznaczone dla młodszego widza – „SOS! Tokyo Metro Explorers: The Next” i komedia o małoletnim wampirze „Hipira-kum”. We wszystkich tych projektach Otomo był albo pomysłodawcą albo autorem komiksu na którego bazie anime powstało.
Poza animacjami, reżyserował też filmy aktorskie. Wspomnę tylko o jednym (ale jakim!): „Mushishi” z 2006 roku. Jest to fabularna wersja mangi, i seriali anime, opowiadających o białowłosym badaczu tajemniczych stworzeń zwanych „Mushi”. Dziesięciotomowy komiks, pod tym samym tytułem, został wydany w Polsce przez wydawnictwo Hanami. Jest to nastrojowa i bardzo spokojna historia, operująca niezwykłym baśniowym klimatem.
Trzeba zaznaczyć, że Otomo był czwartym mangaką, który trafił do Galerii Sław Nagrody Eisnera. Było to 2012 roku. Natomiast rok później został odznaczony japońskim Purpurowym Medalem Honoru.
Jak widać, Katsuhiro Otomo jest twórcą wszechstronnym. Dobrze czującym się zarówno w klimatach cyberpunkowych, z których jest najbardziej znany, jak i w komedii dla dzieci, czy urzekającej ciszą baśni dla dorosłych. Niestety, muszę wspomnieć o jednej jego wadzie, jako twórcy. Otóż zupełnie nie potrafi rysować kobiet. Dzieci, mężczyzn w każdym wieku, starców – to jak najbardziej. Ale nawet Kei, główna postać kobieca z „Akiry” przypomina bardziej chłopaka, niż młodą dziewczynę. To samo z postaciami dorosłych pań – w niczym nie przypominają żywych. Może dlatego, Otomo unika ich rysowania, tworząc postacie staruszek lub barczystych babo-chłopów? Cóż, nie każdy może być mistrzem we wszystkim, co tworzy…
Tytuły wydane w Polsce (*komiksy):
Filmy:
Bibliografia:
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych. 
Projekt jest realizowany w ramach programu 2.1 E-usługi, Poddziałanie 2.1.1 E-usługi dla Mazowsza, typ projektów Informatyzacja bibliotek, w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2014-2020.
